Um verðtryggingu sparifjár og lána

 Ég skrifaði þessa grein fyrir löngu síðan en hún á ekki síður við núna í allri þessari ruglumræðu um verðtryggð lán og afnám verðtryggingar.

Mig hefur lengi langað til að blanda mér í umræðu um verðtryggingu sparifjár og lána.  Ástæðan er sú, að mér hefur fundist umræðan vera á veikum grunni og ekki fjallað um hvað tæki við ef verðtryggingu væri hætt.  Heilu stjórnmálaflokkarnir hafa ályktað um þetta án þess að skilgreina nánar hvernig að því yrði staðið.  Margir virðast halda að greiðslubyrði heimilanna myndi stórlækka ef verðtrygging lána yrði  lögð niður.

 

Grein í Morgunblaðinu 7. ágúst s.l. eftir Þóru Guðmundsdóttur stjórnarmann í Neytendasamtökunum varð til þess að ég læt til skarar skríða.  Ég ætla ekki að rökræða við Þóru í þessari grein minni, heldur fjalla um málið á breiðari grunni af reynslu gamals bankamanns. Ég vil þó segja að grein Þóru lýsir mikilli vankunnáttu á efnahagsmálum og vantrausti á hagfræðingana, helstu efnahagssérfræðinga landsins.

 

Það er talsvert merkilegt að hugsa til þess, að sparifjáreigendur hafa aldrei átt málsvara á Íslandi.  Neytendasamtök, talsmaður neytenda, félagsmálaráðherrar svo dæmi séu nefnd telja sig alltaf vera talsmenn lántakenda en aldrei sparifjáreigenda.  Svona hefur þetta alla tíð verið.  Á árum áður þegar vextir voru lögbundnir var það glæpur að reyna að fá sanngjarna vexti fyrir sparifé sitt. „ Okrarar“ voru dæmdir í háar fjársektir og litnir hornauga í þjóðfélaginu. Í augum almennings var það miklu verra að vera okrari heldur en smyglari eða skattsvikari.  Í pressunni, sérstaklega í þeim blöðum sem kenndu sig við alþýðuna, virtist vera álitið að þeir sem ættu féð í bönkunum væru „grósserar“ eða kapítalistar.  Við sem unnum í bönkunum vissum mætavel að engum heilvita kapítalista datt í hug að eiga peninga.  Allir peningar sem þeir eignuðust fóru í fjárfestingu og galdurinn var að steypa sér í sem mestar óverðtryggðar skuldir og festa þá peninga í steinsteypu.  Flestir sparifjáreigendurnir voru fólk sem lifað hafði erfiða tíma og var að komast í álnir en treysti sér ekki í fjárfestingar.  Á þessum árum átti sér stað gríðarlegur eignatilflutningur frá hinum almenna sparifjáreiganda til þeirra sem sátu að kjötkötlunum og gátu náð sér í lánsfé.  Það var fyrst við útgáfu spariskírteina Ríkissjóðs að almenningi gafst kostur á að halda í við verðbólguna og fá sanngjarna ávöxtun á sparifé sitt.  Í kjölfarið fengu bankarnir leyfi til að bjóða verðtryggða reikninga og þá jafnframt að lána út á verðtryggðum kjörum. Húsnæðislán og lífeyrissjóðslán voru að sjálfsögðu jafnframt bundin verðtryggingu.  Þetta varð auðvitað gríðarlegt áfall fyrir lántakendur sem nú þurftu að greiða sannvirði fyrir lánin sem þeir tóku og ekki bætti úr skák að verðtrygging launa var felld niður um líkt leyti.  Þarna hafði dæmið snúist við, en samt var veigamikill munur á.  Verðmæti þeirrar eignar sem keypt var fyrir lánið hækkaði væntanlega í samræmi við almennar verðhækkanir  (stundum mun meira).  Báðir aðilar héldu sínum eignum.

 

Í grein Þóru Guðmundsdóttur sem ég minntist á í upphafi telur hún eðlilegt að lánveitandinn beri hluta áhættunnar við verðbreytingar.  Þetta er mjög röng hugsun.  Sparifjáreigandi sem vill ávaxta sitt fé án áhættu á að eiga kost á því gegn lágmarksvöxtum.  Svo eru aftur aðrir sem vilja taka þátt í áhættunni en þá gegn því að fá annað hvort hærri vexti af sínu fé eða hluta af hagnaðinum ef hann verður.

 

Alls staðar þar sem efnahagslíf er eðlilegt eru lánakjör í sjálfu sér verðtryggð.  Það heitir ekki verðtrygging, það er reiknað inn í vextina.  Markaðurinn gerir það sjálfkrafa.  Þar sem verðbólga er lítil er oft samið um fasta vexti til langs tíma en ef verðbólga eykst hækka vextir eðlilega.  Vafalaust verður vísitölubindingu lána hætt á Íslandi innan langs tíma, en greiðslubyrði lánanna mun ekki hrapa niður við það.  Eina leiðin til þess, er að ná niður verðbólgunni. Rétt er að benda á, að í mikilli verðbólgu hefur vísitöluálag á lán einn stóran kost fyrir lántakendur.  Verðbæturnar deilast niður á eftirstöðvarnar í stað þess að vextirnir reiknast oftast að fullu á gjalddaga.

 

Markmið mitt með þessari grein er fyrst og fremst að benda á að það leysir engan vanda fyrir skuldara að fella niður verðtryggingu lána við þær aðstæður sem nú ríkja.  Það þarf að ráðast að meininu sjálfu, verðbólgunni.  Ef tekst að ná henni nálægt núllinu er umræða um verðbætur orðin óþörf.  Ég man vel fyrri verðbólguár og vona að allir taki höndum saman um að forða okkur frá tveggja stafa verðbólgu í framtíðinni.  Sem betur fer eru stjórnvöld og aðilar vinnumarkaðarins þó orðin þroskaðri nú en þá, og munu ekki láta slíkt óréttlæti eiga sér stað sem þá fékk óáreitt að ræna fólk eignum sínum.