Ég fór á kjörstað þegar kosið var um endurskoðun  stjórnarskrárinnar.  Ég vildi með atkvæði mínu sýna þá skoðun mína að núverandi stjórnarskrá  þurfi  að endurskoðast  frá grunni.  En í raun var ekki spurt um það.

Valkostirnir voru:

 Já, ég vil að tillögur stjórnlagaráðs verði lagðar til grundvallar frumvarpi að nýrri stjórnarskrá.

eða:

Nei, ég vil ekki að tillögur stjórnlagaráðs verði lagðar til grundvallar frumvarpi að nýrri stjórnarskrá.

Mér fannst stjórnlagaráð hafa unnið ágæta vinnu og það mætti vel hafa þá vinnu til grundvallar, en fyrst og fremst vildi ég að ný stjórnarskrá Lýðveldisins Íslands væri vel unnin en einföld og þannig  gerð að sem best sátt næðist um hana til langrar framtíðar.  Ég setti minn kross því við  JÁ.

Þegar talið var upp úr kjörkössunum kom í ljós að ýmsir mátu þennan kross minn á annan veg en ég ætlaðist til.  Sumir sögðu að ég hafi viljað að Alþingi breytti sem minnstu, því að “þjóðin” hafi ákveðið að tillögur stjórnlagaráðs verði ný stjórnarskrá með sem minnstri aðkomu Alþingis.

Hefði ég betur kosið NEI ?  Nei – Þeir sem vilja sem minnstar breytingar á stjórnarskránni telja að öll NEI-in hafi stutt þeirra málstað.  Ekki hefði atkvæði mitt passað þar.  Hefði ég átt að skila auðu ? Eða sitja heima og kjósa ekki ?  Það er sama hvað ég gerði í þessari þjóðaratkvæðagreiðslu,  atkvæði mitt hefði alltaf verið túlkað öðru vísi en ég ætlaðist til.

Neðar á þessum sama kjörseðli var spurt:

 Vilt þú að í nýrri stjórnarskrá verði ákvæði um að tiltekið hlutfall kosningarbærra manna geti krafist þess að mál fari í þjóðaratkvæðagreiðslu?

Þar svaraði ég NEI.  Ég er andvígur þjóðaratkvæðagreiðslum. Ég vil að við veljum fólk sem við treystum til þess að setja sig inn í mál og taka skynsamlegar ákvarðanir eftir sinni bestu vitund fyrir okkar hönd.

Mér finnst þessi þjóðaratkvæðagreiðsla vera skýrt dæmi um hve slíkar atkvæðagreiðslur geta verið villandi og gefið öflum tækifæri til að túlka “vilja þjóðarinnar”  málstað sínum í hag.

Ekki alls fyrir löngu var atkvæðagreiðsla um Reykjavíkurflugvöll.  Þar var spurt:  Viltu að flugvöllurinn fari úr Vatnsmýrinni ?  Hvað átti ég að kjósa í þeirri skoðanakönnun ?   Ég vil að Vatnsmýrin væri nýtt til að styrkja miðborgarkjarnann.   Átti ég að svara JÁ ?  En ég vildi alls ekki flytja innanlandsflugið til Keflavíkur eins og aðstæður eru í dag. Átti ég að segja NEI ?  Ég held að ég hafi ekki haft neinar  forsendur til að taka afgerandi afstöðu í þessu máli.  Ég vil að kjörnir fulltrúar okkar vinni svona mál og finni á þeim lausnir.

 Mér er minnisstætt þegar ákveðið var að breyta úr vinstri umferð í hægri á Íslandi.  Það var gífurleg andstaða gegn þeirri breytingu og eins víst að hún hefði verið kolfelld í þjóðaratkvæðagreiðslu, slík var heiftin.  Sem betur fer settu alþingismenn, kjörnir  fulltrúar  þjóðarinnar,  sig vel inn í málið og sáu hve nauðsynlegt  væri að stíga þetta skref á meðan vegakerfi okkar var svo vanþróað sem það var þá.  

Annað dæmi er aðild að EES á sínum tíma. Þar hefði aðild mögulega verið felld, þó að flestir telji nú að það hafi verið happaspor. 

Því miður er það svo að umfjöllun fjölmiðla á þjóðmálum er ákaflega einsleit og ekki til þess fallin að gefa almenningi kost á að meta rök með og móti. Fólk hefur til dæmis skapað sér sýn á orsakir hrunsins útfrá mjög takmörkuðum upplýsingum og fjölmiðlar hafa lítið gert til að fylla upp í þá mynd með gagnrýninni umfjöllun. Við slíkar aðstæður eiga lýðskrumarar opið tækifæri til að stýra almenningsálitinu með yfirborðskenndum yfirlýsingum.

Umfjöllun um stjórnarskrárfrumvarpið undanfarna daga  hefur verið á mjög málefnalegum nótum .  Sérfræðingar hafa komið með mjög veigamikil rök um ágalla á frumvarpinu.  Þá er framlag Feneyjarnefndarinnar mikilvægt og hrósvert að slíks álits hafi verið leitað.   Feneyjanefndin bendir á “að samþykkt nýrrar og góðrar stjórnarskrár á að byggjast á sem  víðtækastri samstöðu innan samfélagsins og að víðtæk og efnisleg umræða með aðild stjórnmálaafla, félagasamtaka og borgarasamtaka, fræðasamfélagsins og fjölmiðla sé mikilvæg forsenda þess að samþykkja sjálfbæran texta, sem samfélagið í heild gæti sætt sig við og sé samkvæmt lýðræðislegum viðmiðum. Forðast ber of nauman tímaramma og tímasetning samþykktar nýrrar stjórnarskrár ætti að fara eftir ferlinu í umræðunni um hana “ . 

Vonandi  erum við að setja okkur stjórnarskrá til langrar  framtíðar og mikið ríður á að til hennar verði vandað sem kostur er.

Þegar aðeins 7% aðspurðra  landsmanna  treysta Alþingi  er sannarlega gjá milli þings og þjóðar.  En sú gjá verður ekki brúuð með því að fjölga þjóðaratkvæðagreiðslum.   Fólkið sem situr á Alþingi var kosið með þjóðaratkvæðagreiðslu.  Hvað brást ?  Er ekki rétt að huga að því ?  Er ekki réttara að treysta kosningafyrirkomulag  til Alþingis  þannig að þjóðin treysti því fólki sem hún kýs ?  Þá verður ekki um neina gjá að ræða.

Starfsheitið bankamaður hefur að mínu mati haft nokkuð aðra merkingu heldur en til dæmis það að heita verslunarmaður. Fólk hefur að sumu leyti gert ríkari kröfur til bankastarfsmanna en til almennra þjónustufyrirtækja. Við ráðgjöf hefur verið ætlast til þess að bankamenn setji jafnvel hagsmuni viðskiptavinanna ofar hagsmunum bankans sjálfs og oft er ætlast til þess að bankamaðurinn hafi vit fyrir viðskiptavini sínum og passi upp á að hann fari ekki út í einhver ævintýri sem eru honum ofviða. Því miður hefur þessi mynd breyst undanfarið og með því hefur traust almennings til bankanna hrunið þannig að einungis 7% landsmanna treystir bankanum sínum. Ég hef ekki tölur frá fyrri árum, en er viss um að þá treysti yfirgnæfandi meirihluti landsmanna bankanum sínum. Ég man þó eftir könnun árið 2004 þegar ánægja viðskiptavina bankanna mældist 60 og yfir 70%.

Sagt er að upphaf bankastarfsemi megi rekja til gullsmiða sem fólk treysti til þess að geyma gull og silfur sem það átti umfram daglegar þarfir. Síðar fóru menn að nota kvittanir frá gullsmiðnum í viðskiptum í stað þess að sækja gullið til gullsmiðsins og greiða með því.
Slík viðskipti byggðust auðvitað á því að hinn aðilinn treysti því að gullsmiðurinn væri ábyggilegur og hægt væri að sækja til hans verðmætin þegar óskað væri.

Gullsmiðirnir fóru svo að ávaxta gull og silfursjóðina sem þeir höfðu í vörslu sinni og lána þá gegn vöxtum. Þannig þróaðist bankastarfsemi smátt og smátt. Kvittanir gullsmiðanna nutu það mikils trausts að þær gengu manna á milli í viðskiptum í stað gulls og silfurs. Síðan varð varsla sjóða og lánastarfsemi að aðalumsvifum margra gullsmiða, smíðavinna þeirra lagðist af og þeir snéru sér alfarið að bankastarfseminni..

Gullsmiðir urðu bankamenn og aðlöguðu hegðun sína að þeim kröfum sem til þeirra voru gerðar. Traust, var grunnurinn sem bankareksturinn byggðist á. Fólk treystir bönkum fyrir fjármunum sínum og treystir þagmælsku þeirra því að enginn vill að upplýsingar um fjárhagsstöðu þeirra séu bornar á torg. Bankastarfið hefur allar götur síðan þróast með þessi tvö grundvallarhugtök, traust og þagmælsku, að leiðarljósi. Við hafa bæst ráðgjöf og ég vil segja umhyggja. Fáir gera sér ljóst hve mikil sálusorgun getur falist í starfi bankamannsins. Fyrir mörgum árum var ég á námskeiði hjá stórum banka í Bandaríkjunum. Forstöðumaður námskeiðsins var fyrrverandi prestur. Hann sagði okkur nemendunum að í bankanum störfuðu mjög margir fyrrverandi prestar. Þeir voru að bera saman bækur sínar um það, hvers vegna þeir hefðu valið bankastarfið og kom saman um að það væri vegna þess hve bankamenn væru mikið að fást við persónuleg vandamál fólks ekki ólíkt preststarfinu.

Ef taka ætti saman þá kosti sem hinn fullkomna bankamann ætti að prýða, þá væri það að mínu mati þannig: Hann á að vera traustur, þagmælskur, talnaglöggur, raunsær, gagnrýninn, prinsippfastur, tillögugóður og umhyggjusamur um hag viðskiptavina sinna.

Ég hóf störf í Búnaðarbanka Íslands árið 1956. Um líkt leyti réðist hópur ungs fólks í bankann enda talsverður uppgangur í starfsemi Búnaðarbankans á þessum árum. Þetta unga fólk fékk starfsþjálfun undir aga eldri kynslóðarinnar sem fyrir var í bankanum. Gömlu bankamennirnir innprentuðu okkur öguð vinnubrögð með hagsmuni bankans og viðskiptavinarins að leiðarljósi. Síðar urðu margir úr þessum nýliðahópi burðarásar í yfirmannahópi Búnaðarbankans, allt til þess að bankinn sameinaðist Kaupþingi árið 2003. Ég starfaði sem bankamaður til ársins 1977 þegar ég hvarf til annarra starfa í 15 ár, kom síðan aftur til starfa í bankanum árið 1993 og var þar til starfsloka vegna aldurs árið 2004.

Á árunum eftir aldamótin gjörbreyttust öll viðhorf til bankastarfsemi. Nýtt fólk kom inn, sprenglært beint frá prófborðinu og þurfti ekki að læra af þeim sem fyrir voru í bankanum. Gömlu gildin hopuðu fyrir nýjum starfsháttum. Ég held að það hafi aðallega verið tvennt sem breytti viðhorfi starfsfólksins til bankastarfsins. Í fyrsta lagi var aðgangur að fjármagni svo auðveldur á alþjóðlegum markaði að ekki þurfti að sækjast svo mikið eftir innlánsfé á innanlandsmarkaði og í öðru lagi byggðist starfið í útibúunum fyrst og fremst á því að selja ýmsa þjónustuþætti bankans og fá bónus fyrir árangurinn. Þegar bankamaðurinn er fyrst og fremst orðinn sölumaður og hefur hag af því að viðskiptavinurinn kaupi sem mest, verður umhyggjan fyrir viðskiptavininum ekki eins afgerandi. Við gömlu bankamennirnir hvöttum ekki til spákaupmennsku og við predikuðum að fólk ætti aldrei að kaupa hlutabréf á krít. Hlutabréf eru keypt fyrir peninga sem fólk vill ávaxta til langs tíma, en er jafnframt viðbúið því að þau lækki í verði og geti jafnvel tapast alveg.

Þagmælska um hagi viðskiptavinanna og viðskipti þeirra er fyrsta boðorð bankamannsins. Fæstir gera sér grein fyrir því hve mikilvægt er að fullkominn trúnaður ríki milli bankamannsins og viðskiptavina bankans hvort sem það eru einstaklingar eða fyrirtæki. Tengsl bankamannsins eru lík tengslum kaþólsks prest við sóknarbarn sitt í skriftastólnum. Það á að vera óhætt að segja honum allt án þess að það fari lengra. Menn þurfa að geta lagt spil sín á borð í bankanum án þess að þurfa að óttast að sú vitneskja berist annað. Lög um bankaleynd eru sett í öllum þróuðum löndum og ekki að ófyrirsynju. Reglan hefur alls staðar verið að bankastarfsmönnum sé óheimilt að upplýsa um hagi viðskiptavina sinna. Reglur eru aftur misstrangar á milli landa um hvaða upplýsingar bankamönnum ber að gefa yfirvöldum ef eftir er leitað. Nú heyrast kröfur meðal almennings um að afnema beri bankaleynd. Það er mjög óraunhæft. Þeir sem þekkja til innviða bankastarfsins vita hve mikilvægt það er, að gott trúnaðarsamband sé á milli viðskiptavinarins og bankamannsins. En bankamaðurinn verður að vera trúnaðarins og traustsins verður bæði gagnvart viðskiptavininum og gagnvart yfirvöldum að hann hvetji ekki til eða stuðli að lögbrotum. Heyrst hafa þær raddir að bankaleyndinni sé um að kenna að útlánamisferlið gat átt sér stað innan bankanna og nú þurfi allt að vera uppi á borðinu og bankaleynd aflétt til þess að slíkt komi ekki fyrir aftur. Þessi hugsun er svo algerlega óraunhæf að það vekur furðu að hún skuli sett fram.

Bankastarfsmenn hafa nú glatað orðspori sínu sem heiðarlegir og traustir hagsmunaverðir viðskiptavina sinna. Það að einungis 7% aðspurðra beri traust til bankakerfisins eru skelfilegar fréttir ekki aðeins fyrir bankana heldur íslenskt viðskiptalíf í heild. Úr þessu verður að bæta. Það verður að byggja upp bankastofnanir sem hafa aðeins það hlutverk að ávaxta fjármuni viðskiptavina sinna og lána þá út í skynsamlegar fjárfestingar og rekstur. Bankastarfsemi í sinni hreinustu mynd. Allt brask og spákaupmennska hverfi í annarra hendur. Það verða að vera til bankar þar sem gömlu gildin, traust og trúnaður eru höfð að leiðarljósi. Í gegnum aldirnar, gegnum ótrúlegar þjóðfélagsbreytingar og byltingar, hafa bankar haldið uppi starfi á þessum grunni af því að þjóðfélagið hafði þörf fyrir þannig þjónustu. Sú þörf er enn fyrir hendi og við henni þarf að bregðast þannig að sátt sé um. Ég tel það hafa verið mikið óheillaverk þegar bönkum var leyft að reka verðbréfaviðskipti. Bankar sem búa yfir innstu trúnaðarupplýsingum viðskiptavina sinna geta ekki verið að versla með hlutabréf þeirra eða keppinauta þeirra. Það er aldrei hægt að byggja fullkomlega helda eldveggi á milli bankastarfseminnar og verðbréfaviðskiptanna.